Cymunedau yng Nghastell-nedd Port Talbot yn dangos cryfder ac undod trwy gyfnodau heriol

Cyhoeddwyd ar ran Iechyd Cyhoeddus Cymru

Mae arolwg newydd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn tynnu sylw at y ffaith bod cymunedau yng Nghastell-nedd Port Talbot yn dod at ei gilydd i gefnogi ei gilydd yng nghyd-destun y newidiadau yn TATA Steel.

Ceisiodd yr arolwg ddeall iechyd a lles y boblogaeth leol, mynediad pobl at gymorth a'u barn ar y newidiadau yn TATA Steel. Fe'i cynhaliwyd yn gynnar yn 2025 ymhlith pobl 16 oed a hŷn sy'n byw yng Nghastell-nedd Port Talbot a oedd ag amrywiaeth o fathau o gyflogaeth, gan gynnwys bod yn gyflogedig, yn ddi-waith, wedi ymddeol, neu'n fyfyriwr.

Cytunodd bron pawb a holwyd (cytunodd 63 y cant yn gryf; cytunodd 28 y cant) y gallant gael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt gan deulu a ffrindiau. Teimlai'r mwyafrif (83 y cant) fod eu perthnasoedd cymdeithasol (e.e. teulu a ffrindiau) wedi cael effaith gadarnhaol ar eu hiechyd a'u lles. Dywedodd saith deg pedwar y cant o bobl fod eu bywydau'n teimlo'n werth chweil, teimlai 72 y cant yn hapus, a mynegodd 67 y cant foddhad â bywyd yn gyffredinol. Mae pob un yn ffactorau amddiffynnol allweddol mewn lles a chydnerthedd cymunedol.

Er gwaethaf yr amgylcheddau cadarnhaol ar y cyfan a adroddwyd, roedd caledi ariannol yn cael ei brofi. Dywedodd pymtheg y cant eu bod wedi bod angen rhyw fath o gymorth ariannol yn ystod y chwe mis blaenorol. O'r rhai oedd ei angen, darparwyd cymorth ariannol yn bennaf gan deulu a ffrindiau (60 y cant). Mae'r canfyddiadau hyn yn awgrymu bod cymorth anffurfiol, cymunedol yn chwarae rhan hanfodol wrth helpu pobl i ymdopi'n ariannol.

Wrth edrych ymlaen, canfu'r arolwg fod 74 y cant o gartrefi yn disgwyl profi rhyw fath o bwysau ariannol yn y chwe mis nesaf, yn benodol gyda biliau ynni (56 y cant), bwyd (44 y cant) a thai (26 y cant). Bydd sicrhau bod pobl yn gwybod o ble i gael gwybodaeth am y gefnogaeth sydd ar gael iddynt yn bwysig. Ar hyn o bryd, dywedodd 32 y cant eu bod yn gwybod bod cefnogaeth ariannol ar gael i bobl yng Nghastell-nedd Port Talbot. Ar ben hynny, roedd ymwybyddiaeth o gefnogaeth ar gyfer problemau gyda defnyddio alcohol a chyffuriau (42 y cant), ac ar gyfer iechyd meddwl (49 y cant) yn uwch.

Y sianeli mwyaf poblogaidd ar gyfer cael mynediad at wybodaeth am ffynonellau cymorth sydd ar gael iddynt oedd cyfryngau cymdeithasol (57 y cant), gwefannau (26 y cant) ac e-bost (24 y cant), gan dynnu sylw at bwysigrwydd offer digidol wrth gadw cymunedau'n wybodus.

Ers 2024, mae newidiadau yn TATA Steel wedi effeithio ar dros 2,000 o'i weithwyr, yn ogystal ag effeithio'n anuniongyrchol ar deuluoedd, cymunedau a busnesau lleol. Dywedodd wyth y cant o bobl eu bod nhw neu rywun yn eu cartref wedi'u heffeithio'n bersonol gan y newidiadau yn TATA Steel, a dywedodd 44 y cant eu bod nhw'n adnabod rhywun (gan gynnwys nhw eu hunain) sy'n cael ei effeithio gan y newidiadau.

Pan ofynnwyd iddynt pa fath o effaith yr oeddent yn credu y byddai'r newidiadau yn TATA Steel yn ei chael yn eu hardal leol, teimlai mwy na hanner yr ymatebwyr y byddai pump o'r naw mater a ofynnwyd amdanynt yn cael eu heffeithio'n negyddol: cyfleoedd cyflogaeth (89 y cant) iechyd meddwl pobl (83 y cant), ysbryd cymunedol (73 y cant), y farchnad dai (58 y cant), a phlant a phobl ifanc (58 y cant). Ar ben hynny, yr unig ffactor yr oedd mwy na hanner yr ymatebwyr yn credu y byddai'n cael ei effeithio'n gadarnhaol oedd ansawdd aer (76 y cant), tra mai'r unig ffactor yr oedd y rhan fwyaf o bobl yn credu na fyddai'n cael ei effeithio oedd twristiaeth (55 y cant).

Er mwyn i bobl gael iechyd da, mae angen iddynt brofi blociau adeiladu allweddol i iechyd mewn ffordd gadarnhaol. Pan ofynnwyd iddynt faint o effaith yr oedd wyth ffactor wedi bod yn ei chael ar eu hiechyd a'u lles dros y pythefnos blaenorol, tynnodd pobl sylw at y ffactorau canlynol fel rhai a oedd wedi cael effaith gadarnhaol arnynt: yr ardal y maent yn byw ynddi (68 y cant), diogelwch tai (65 y cant) a'u gallu i gael mynediad at gymorth ar gyfer pryderon iechyd (43 y cant). Y ffactorau a adroddwyd fwyaf gan ymatebwyr fel rhai a oedd â'r effaith negyddol oedd eu gallu i gael mynediad at gymorth ar gyfer pryderon iechyd (31 y cant), rhagolygon swyddi yn y dyfodol (12 y cant), yr ardal y maent yn byw ynddi (12 y cant) a diogelwch tai (9 y cant).

Dywedodd yr Athro Alisha Davies, Pennaeth Ymchwil a Gwerthuso, yn Iechyd Cyhoeddus Cymru: "Er bod yr arolwg yn tynnu sylw at y pwysau y mae trigolion yn eu hwynebu, mae hefyd yn dangos y gwydnwch, yr undod a'r ysbryd cymunedol sy'n helpu i lunio Castell-nedd Port Talbot.

"Mae'r cryfder cyfunol hwn yn hanfodol wrth helpu pobl i ymdopi ag ansicrwydd a newid. Mae'r canfyddiadau'n tynnu sylw at bwysigrwydd cefnogaeth leol ar draws cyflogaeth, caledi ariannol ond hefyd iechyd meddwl a pherthnasoedd, ar draws y gymuned gyfan, nid yn unig y rhai yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol gan newidiadau diweddar. Bydd cefnogaeth o'r fath yn galluogi Castell-nedd Port Talbot i gadw'r cryfder a'r ysbryd hwnnw drwy'r cyfnod pontio hwn ac i'r dyfodol."

Dywedodd Marie Davies, Cadeirydd Llif Gwaith Cysylltiadau Cymunedol a Llesiant Bwrdd Pontio TATA Steel UK a Chyfarwyddwr Gweithredol Cynllunio a Phartneriaethau ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe:

“Mae canlyniadau’r arolwg hwn wedi ein helpu i ddeall yn well sut mae’r newidiadau yn TATA Steel yn effeithio ar bobl yma yng Nghastell-nedd Port Talbot. Er bod gwydnwch cymunedau’n darparu cefnogaeth ar lefel unigol yn lleol, mae’n bwysig ein bod ni fel Bwrdd Iechyd hefyd yn parhau i gynnig gwasanaethau cymorth. Rydym yn gwneud hyn ochr yn ochr â’n partneriaid wrth i ni weithio ar y blociau adeiladu hanfodol ar gyfer iechyd y rhai yr effeithir arnynt a’r genhedlaeth nesaf, trwy addysg, cyflogaeth, tai a chyfleoedd hamdden.”

Dywedodd y Cynghorydd Steve Hunt, Arweinydd Cyngor Castell-nedd Port Talbot: "Mae newidiadau yn Tata Steel UK wedi effeithio ar bobl ymhell ac agos, ond mae'r arolwg hwn yn nodi'n dda'r effaith leol benodol a deimlir gan gymunedau yng Nghastell-nedd Port Talbot. Mewn ymateb i'r newidiadau hyn, sefydlwyd Bwrdd Pontio TATA Steel / Port Talbot, gan ddarparu £100 miliwn o gyllid i gefnogi gweithwyr, busnesau a chymunedau yr effeithir arnynt.

"Ar ran y Bwrdd Pontio, mae Cyngor Castell-nedd Port Talbot yn darparu cefnogaeth dargedig i bobl a busnesau yng Nghastell-nedd Port Talbot a thu hwnt. Er enghraifft, y Gronfa Cyflogaeth a Sgiliau gwerth £19.8 miliwn a sefydlwyd gan y Bwrdd Pontio i helpu unigolion yr effeithir arnynt i sicrhau cyflogaeth yn y dyfodol. Mae'r gronfa'n rhan o becyn gwaith i gefnogi lles pobl, mynd i'r afael â'r heriau y maent yn eu hwynebu ar hyn o bryd a datblygu cyfleoedd ar gyfer y dyfodol."

"Rwy'n annog unrhyw un yr effeithir arnynt i gael rhagor o wybodaeth yn https://www.npt.gov.uk/cy/hwb-gwybodaeth-pontio-tata-steel/ neu i ymweld â'r lleoliadau galw heibio yng Nghanolfan Siopa Aberafan. Mae gan y cyngor a'i bartneriaid staff yn barod ac yn aros i gefnogi eich camau nesaf."

Datblygwyd yr arolwg hwn mewn partneriaeth â Llif Gwaith Cysylltiadau Cymunedol a Llesiant Bwrdd Pontio TATA Steel y DU. Gan fod y data wedi'i gasglu yn ystod camau cynnar y newidiadau yn TATA Steel, mae'n bwysig cydnabod nad yw'r effeithiau llawn a hirdymor ar y gymuned o bosibl yn hysbys eto. Fodd bynnag, mae'r data'n rhoi cipolwg defnyddiol. Bydd partneriaid yn cynnal monitro parhaus ar y cyd i adolygu sut mae pobl yn cael eu heffeithio dros amser.

Gall canfyddiadau'r arolwg lywio sut mae sefydliadau lleol a chenedlaethol yn cydweithio, er enghraifft, byrddau iechyd, cynghorau, y trydydd sector a llywodraethau, i gefnogi pobl gyda gwybodaeth a dyfeisiadau wedi'u targedu drwy'r cyfnod hwn o newid ac ansicrwydd yn yr ardal.